Povratak etničkog

Dozvolite mi da na početku formulišem preliminarnu tezu: način na koji se bivša Jugoslavija raspala ukazuje na veliki značaj "povratka etničkog" koje je na Balkanu postalo odlučujući sadržaj političkog. Pojedini analitičari smatraju da se bivša Jugoslavija etnički raspala, između ostalog, zato što nije uspela da stvori stabilno građansko društvo. Ernest Gellner je tvrdio da "nedostatak političkih institucija i civilnog društva u postkomunističkim zemljama predstavlja glavni uslov za razvoj etnonacionalizma, jer za tu vrstu zajednice nisu potrebne nikakve institucije".1 Za razliku od građanske nacije koja iz svog određenja isključuje etničko, etnička nacija ga stalno uključuje i prisvaja. Tokom komunističkog perioda ono etničko u bivšoj Jugoslaviji nije prevladano, već je potisnuto i sačuvano u pojmu nacije. To je slučaj kada se nacionalno sasvim približava, ako već i ne stapa, sa etničkim: nacionalno čuva etničko u doba njegovog povlačenja, ali ne i nestanka. To znači da na Balkanu etnički princip nikada nije postao stvar prošlosti; njegov stalni povratak, čak i u svetskim razmerama, doveo je do toga da pitanje etničkog postane opsesivna tema mnogih stručnjaka za pitanje nacije.2 U stvari, trajna 'dvosmislenost' pojma nacije upućuje na zaključak da razlika između etničkog i nacionalnog nikada do kraja nije uspostavljena, osigurana i sačuvana. Nestabilnost pojma nacionalnog je najdublje povezana sa istorijskom transformacijom etničkog koja se po pravilu dešavala u okviru nacionalnog. Štaviše, etničko nasleđe je sistematski ometalo nastanak građanske, demokratske nacije. "Postoji očito korelacija, primjetna u svjetskim razmjerama, između masivnosti i rasprostranjenosti etničkog i nedemokratičnosti politike u kojoj ono kao takvo izranja. Etničko je predominantni oblik socijalnog života tamo gdje politika još nije dovoljno politika, a nacija još nije nacija u pravom smislu riječi: demokratska nacija. Demokratizacija se može opisati kao odvajanje nacionalnog od etničkog ili kao potiskivanje etničkog sa političke scene nacije. Demokratizacija se onda pojavljuje kao politički proces koji se odvija u elementu građanskog, kao politički razvoj građanskog društva."3

Ovom prilikom ne želim da ulazim u rekonstrukciju duge istorije preplitanja etničkog i nacionalnog. Pokušaću da odgovorim na središnje pitanje: zašto je u bivšoj Jugoslaviji ono etničko postalo uzorom konstituisanja kolektivnog nacionalnog identiteta? Zašto je princip etničke homogenosti prevladao u borbi za nastanak novih nacionalnih država? Jedno od mogućih objašnjena za inflaciju etničkog principa na Balkanu nalazimo u istraživanjima Antonyja Smitha. U knjizi National Identity (1991), Smith iznosi tezu kako je, za razliku od zapadnog nacionalnog identiteta, u Istočnoj Evropi nastao jedan potpuno različit model nacije: "Taj nezapadni model nacije možemo nazvati etničkim shvatanjem nacije. Njegovo osobeno obeležje je naglašavanje zajednice rođenja i rodne kulture. ... Nacija je, drugim rečima, pre i iznad svega predstavljala zajednicu ljudi iste loze." Ova Smithova napomena upućuje na složenu istorijsku dinamiku nastanka nacionalnog identiteta: "Nacije se, u stvari, oslanjaju na elemente drugih kolektivnih identiteta, čime se objašnjavaju ne samo mogućnosti kombinovanja nacionalnog identiteta s drugim tipovima kolektivnog identiteta - klasnim, verskim ili etničkim - nego i kameleonska permutacija nacionalizma kao ideologije, s drugim ideologijama, poput liberalizma, fašizma i komunizma."4 Uvid u brojne atribute etničke zajednice (kolektivno ime, mit o zajedničkim precima, vernakularno istorijsko sećanje, narodna kultura i jezik, organska solidarnost) upućuje na zaključak da je etnija, da se poslužim francuskim terminom, bila jedna od najpodesnijih formi za konstituisanje zajedničkog identiteta. Naime, za etničko oblikovanje i stabilizovanje nacionalnog identiteta, prema Antonyju Smithu, najvažniji su sledeći faktori: stvaranje države, vojna mobilizacija (rat je tvorac države i država je tvorac rata) i organizovana vera. Država, rat i vera su bili odlučujući faktori u istorijskom uobličavanju etničke zajednice shvaćene kao etno-nacionalna zajednica. Bivša Jugoslavija se raspala, da upotrebim formulaciju Georga Simmela, jer je bila neuspešna "topionica etničkih kohezija". Rat je bio podesan okvir da se privremeno potisnute nacionalne snage ponovo homogenizuju kako bi u ime ekskluzivnog zahteva za jedinstvom etnije i teritorije počinile zastrašujuće etničko čišćenje i nacionalistički pokolj.

Pritom, treba dodati: "U manjoj meri je građanski rat izazvan usponom nacionalne mržnje odozdo (populizam), i u većoj meri je bio posledica političkih odluka koje su donete na vrhu vlasti (etatizirani nacionalizam)".5 Ekstremno nasilan raspad bivše Jugoslavije sa dobrim razlozima se objašnjava činjenicom da su zaraćene etničke grupe zahtevale jedinstvo etničkog, teritorijalnog i državnog prostora. "Ono što izvorno karakteriše nacionalizam nije polaganje prava na suverenitet nad određenim delom teritorije ... već suverenitet određenog naroda koji je slučajno smešten na tu teritoriju: drugim rečima, ono što izdvaja teritorijalne zahteve nacionalizma jeste venčanje naroda (teritorije) i države."6 Neuspeh preobražaja različitih etničkih grupa u, recimo, multietničku naciju, upućuje na činjenicu da su etničke veze bile snažnije od rasutih i neintegrisanih formi građanskog i političkog života. Vernakularna mobilizacija etničkih grupa je pokazala da je bivša Jugoslavija ušla u drugi ciklus nacionalističke drame koja je mnogo više od pukog obnavljanja starih etničkih mržnji.

Obnavljanje sukoba između različitih etničkih grupa (homogenizovane kulturne, jezičke i religijske formacije) nije bio jedini, pa čak ni presudan faktor, dramatičnog raspada bivše Jugoslavije. Nastanak i život velikih evropskih nacija nije bio jednostavno rezultat njihovog zatečenog istorijskog nasleđa - recimo, etničke, religijske i kulturne homogenosti. Upravo obrnuto, nastanak njihovog kolektivnog nacionalnog identiteta je u mnogome "zavisio od kapaciteta političkog projekta da razreši rivalitete i konflikte između društvenih, religioznih, regionalnih ili etničkih grupa prema pravilima čija je legitimnost opšte priznata".7 Drugim rečima, da bi nacija uspešno prevladala i transcendirala svoje etničko poreklo najvažnija je zajednička politička volja (koja u bivšoj Jugoslaviji nije postojala) da se uspostavi građanska, demokratska zajednica. Konstituitivna forma nacije jeste politička zajednica građana a ne konkretna stvarnost etničkih grupa. Uspon etničkog nacionalizma na prostorima bivše Jugoslavije je poprimio specifičnu institucionalnu formu rasizma, jer država nije uspela da transcendira predmodernu formu etničke solidarnosti kako bi stvorila građansku zajednicu, i s njom u vezi, multietničku i demokratsku državu. Građanska nacija postaje socijalna forma političkog transcendiranja etnije samo u onom slučaju kada su građani uspeli da politički elaboriraju njenu (multi)etničku pozadinu. Naravno, primećuje Habermas, "Uprkos značajnoj istorijskoj konvergenciji nacionalnog i republkanskog principa pri formiranju nacionalnih država ... ta veza je bila samo kontingentna: republikanizam nije ni konceptualno ni praktično zavisan od nacionalnog, i dvadeseti vek je naročito ukazao na čudne primere opasnog naglašavanja bliske veze između etnosa i demosa".8

Dobro je poznato da su sve demokratske države bile nacionalne, ali da sve nacionalne države nisu demokratske. Čak i istorija nastanka demokratskih nacija pokazuje da je realan učinak transcendiranja etničkih razlika bio daleko manji od očekivanog i poželjnog. Ma koliko bile republikanske i demokratske, nacije uvek ostaju u izvesnoj meri etničke! Naprosto, političko biće nacije ne iscrpljuje njeno sveukupno nacionalno biće, o čemu najbolje svedoče široke zone privatnosti, običajnosti, religioznosti, koje opasuju javni i politički prostor nacionalnih država. Unutar svih građanskih nacija, izvesne forme etničkih, religioznih, klasnih i porodičnih solidarnosti neprestalno istrajavaju. Nadmašivanje i prevazilaženje etničkog, njegova radikalna politička elaboracija, ne implicira njegovo ukidanje: u stvari, etničko se nije nikada sasvim povuklo iz političkog polja nacionalnih država. Reverzibilno etniziranje nacionalne kulture i javnog života uopšte skreće pažnju na činjenicu da opšti nacionalni interesi postepeno gube prioritet. Zapravo, raspad suverenističkog diskursa predstavlja simptom postvestfalskog doba u kojem su suverene nacionalne države istovremeno napadnute spolja (globalizacija) i ugrožene iznutra (etnizacija). Sve više se lokalni interesi različitih 'rasnih', 'etničkih', i 'religioznih' grupa predstavljaju kao poslednje uporište kolektivnog nacionalnog identiteta. Upravo su teoretičari 'Novog etniciteta' ('New ethnicities') ukazali na činjenicu kako je odbačena esencijalistička definicija rase (biologizam je bio izuzetak u dugoj istoriji rasizma!) omogućila da transformisan pojam kulturnog rasizma preživi unutar nove ideologije prisline asimilacije shvaćene kao diferencijacije.9 Sa stanovišta diferencijalnog uključivanja, dakle, kulturnog rasizma, 'rasizma bez rasa' (Etienne Balibar) niko nije isključen, nema ljudi koji su izvan sistema. Nastojanje post-nacionalnih sistema da 'utamniče spoljašnjost' ('confine to outside', 'enfermer le dehorst') apsolutni je dokaz da "suverenitet vlada samo onim što je u stanju da interiorizuje".10 /"Sovereignty only rules over what it is capable of interiorizing"./

Idiom rase

Obnova etničkog tribalizma na prostorima Trećeg sveta, i posebno na području bivše Jugoslavije, ponovo je skrenula pažnju na problem rasističkog diskursa. Brojni istraživaći su pokazali da postoji kontinuitet između metodološkog i teorijskog pristupa primenjenog na tribalna društva kao i na njihov moderni ekvivalent - etničke grupe. (Richard Jenkins, Rethinking Ethnicity, Sage Publisher, London, 1997.) Uzaludni pokušaji da se pojam etnije, i s njim u vezi, pojam nacije, oštro razgraniče od rasističkog diskursa postali su sve više sporni. Jedan od razloga leži u činjenici da je pojam 'rase' korišćen na sasvim nov način. "Novi pojam 'rase' konstituiše idiom preko kojeg se ljudi određuju prema Drugima ... Tokom devetnestog veka ovaj se idiom proširio putem izjednačavanja rase i nacije (Volk -naroda) i preko uspona snažne vere u nacionalni karakter".11 Važno je ovde dodati i Bentonovu (Michael Banton, Race Relations, Basic Books, New York, 1987) sugestiju o šest osnovnih i međusobno odvojivih poredaka rasnih odnosa: institucionalizovani dodir, akulturacija, dominacija, paternalizam, integracija i pluralizam. Sve je brža ekspanzija univerzalnog naučnog sporazuma da pojam rase i rasizma upućuje na politički konstrukt, na jednu ideologiju za regulisanje sistema moći. Štaviše, fašistička konstrukcija Jevreja kao "niže rase" (antisemitizam kao rasizam) prikazao je "rasizam kao ideologiju koja proizvodi pojam 'rase' a ne 'rasa' koji proizvodi rasizam."12 Pored toga, jasno je da genealogija rasnog razmišljanja pokazuje kako su rasno utemeljeni pojmovi etničkog i nacionalnog identiteta postojali izvan klasičnog (biološkog) rasizma. Rasni pojam nacionalnog (etničkog) identiteta bio je utemeljen u ideji Drugog kao Neprijatelja, odnosno ideji političkog isključivanja koju Pjer Nora naziva "teškim kompleksom izgrađenim oko pojma stranca".13

Čini mi se da se nove, isprepletene forme rasističke, etničke i kulturne diskriminacije ne mogu razumeti bez uvida u istoriju rasnih sukoba i ratova. Ukoliko sledimo Fukoovu liniju argumentacije možemo da kažemo da je rasistički diskurs intrisično povezan sa samim ratom. "Mislim da izraz 'rasizam' ili 'rasistički diskurs' treba rezervisati za nešto što u suštini nije bilo ništa više od specifične i lokalizovane epizode tog velikog diskursa rata ili borbe rasa. Rasistički diskurs je bio samo epizoda, jedna faza, vraćanje i u svakom slučaju preuzimanje, na kraju dvadesetog veka, diskursa rata rasa. Od tog perioda, istorijski diskurs više neće biti diskurs suvereniteta, čak ni rase, već diskurs rasâ, sukobljavanja rasa, borba rasa kroz naciju i zakone (države)".14  Fukoove filozofske spekulacije o 'rasističkom diskursu' posebno su značajne za razumevanje istorije nastanka pojma rase. Prema njegovom teorijskom uvidu, rasistički diskurs je snabdeven velikom snagom kruženja, velikom sposobnošću za preobražaj i posebnom vrstom strateške polivalentnosti.

Ovom prilikom bih želeo da ukažem na jednu dodatnu dimenziju rasističkog diskursa. Savremeni rasizam je nastao kao transformacija, alternativa starom diskursu borbe rasa koji je u dvadesetom veku pretrpeo još dva preobražaja. Krajem devetnestog veka vidimo da se pojavljuje ono što je Fuko nazvao državni rasizam, centralizovani rasizam. Na jednoj strani, imamo nacistički preobražaj koji preuzima temu državnog rasizma koji je odgovoran za biološku zaštitu nemačke nacije i nemačke rase. Na taj način je nacizam bio sposoban da omogući državnom rasizmu da funkcioniše unutar ideološko-mitskog pejsaža. Na drugoj stani, imamo sovjetski stil preobražaja starog diskursa borbe rasa. Nasuprot nacističkom preobražaju, sovjetska verzija državnog rasizma je bila maglovito 'scijentistička' (društvena borba protiv klasnog neprijatelja shvaćena je kao medicinski obračun sa onima koji su devijantni i ludi.) "Dakle, s jedne strane imamo nacističko upisivanje državnog rasizma u staru legendu zaraćenih rasa, a sa druge, sovjetsko upisivanje borbe klasa u nemi mehanizam državnog rasizma".15

Kratak osvrt na Fukoova razmatranja o Državnom rasizmu može da nam pomogne da razumemo ulogu novonastalih država, njihovih institucija i mehanizama, u brutalnom raspadu bivše Jugoslavije. Fukoova paradigma Državnog rasizma nam omogućuje da izbegnemo rasprostranjene perdrasude prema kojima je raspad bivše Jugoslavije bio prevashodno posledica navodno nasleđene nacionalne, etničke i verske mržnje! U stvari, specifičnost jugoslovenske krize ne treba tražiti u samoj činjenici njenog nasilnog raspada (i druge komunističke federacije - Čehoslovačka i SSSR - nestale su sa slomom komunističkog režima, ali bez rata kakav se dogodio na prostorima bivše Jugoslavije), nego u činjenici da se u njoj vodio rat za nastanak novih nacionalnih država, etnički homogenih (ethnically homogenous states) država. Slažem se sa sugestijom Vesne Pešić da proces raspada Jugoslavije i sam rat treba analitički držati odvojenim: "Raspad Jugoslavije i rat treba analitički držati odvojenima, ma koliko bilo neosporno da su ta dva procesa povezana. Iz same činjenice raspada Jugoslavije, rat ne proizlazi kao automatska posledica, jer se ona mogla transformisati u konfederaciju ili raspasti mirnim putem, u skladu s već stvorenim republikama i njihovim granicama. Raspad ili labava zajednica bi se načelno mogli shvatiti i kao pozitivna razvojna činjenica koja bi dovela do integracionih procesa na novim, modernim pretpostavkama."16 Ideja da uzroke raspada bivše Jugoslavije i sam rat ne treba svoditi na jednostran uzročno-posledičnu vezu čini mi se heuristički plodnom. Takav pristup nas oslobađa od uzaludne rasprave koja se svodi na retoričko pitanje da li je rat bio uzrok raspada bivše Jugoslavije, ili je raspad Jugoslavije bio uzrok rata. "Rašireno gledište da je rat neminovna, inherentna posledica raspada države prikriva činjenicu da uzroci raspada i rata nisu identični. U stvari, institucionalizacijom kvazisuverenih država i evidentnom deficijentnošću integrativnih sposobnosti vladajućeg režima, interesi pojedinih republika su postajali toliko udaljeni da se zajednička država viši nije mogla rekonstruisati u novim uslovima demokratizacije, tj. nakon pada Berlinskog zida. Njihovi horizonti više nisu bili isti. Iz ovog dugotrajnog procesa raspada jugoslovenske države rat ne proizlazi kao neposredna posledica.

Njegove uzroke pripisujemo procesu nastajanja novih nacionalnih država u kojem su se vođstva pojedinih republika sukobila oko preraspodele jugoslovenske teritorije, granica i etničkog razgraničenja".17 Klaus Offe je s pravom istakao da su vođstva pojedinih etničkih grupa dobro razumela da će slom komunizma biti presudan momenat od kojeg će započeti nova igra oko preraspodele teritorijalnih prednosti koje će odrediti njihove položaje u novim državama. Stoga, oživljavanje nacionalnih pitanja i etničkih sukoba nisu proizvod inherentih psiholoških netrepeljivosti između etničkih identiteta, koliko pitanje nove raspodele šansi koje oslobađa raspad komunističkog sistema". (Claus Offe, "Ethnic Politics in Eastern Euroepan Transitions" prezentovano na skupu Nationalism in Europe Revisited, Tulane University, New Orleance.) Polarizovani etnički sukobi se 'rešavaju' ili pomeranjem granica ili pomeranjem ljudi! Međutim, rat u bivšoj Jugoslaviji je bio specifićno okrutan upravo zato što se istovremeno sveo na premeštanje ljudi i pomeranje granica. Brutalno etničko čišćenje na prostorima bivše Jugoslavije je očigledan dokaz da se pitanja konstituisanja zakasnelih nacionalnih država ne mogu rešavati duž etničkih linija razgraničenja.

Uopšteno govoreći, u Zapadnoj Evropi su preovlađivala dva osnovna objašnjenja sukoba na Balkanu, i oba su nosila značajne političke implikacije. Prema prvoj, raspad bivše Jugoslavije bio je arhaični ili anahroni 'povratak pređašnjih mržnji'. Prema drugom je, naprotiv, razaranje bivše Jugoslavije predstavljalo deo zakasnelog procesa stvaranja nacije, dakle, jedna nezaobilazna faza istočnoevropskog puta ka modernosti. "Prva teza, inače raširena među političkim elitama i u medijima, koristila je metaforu frižidera: komunizam je prosto zamrznuo nacionalističke frustracije i sukobe, koji su ostali izvrsno očuvani nakon propasti komunizma." Varijacija na istu temu bila je metafora ključajućeg lonca; kada je sklonjen sovjetski poklopac, dugo prigušivane težnje i stare mržnje dobile su oduška. U medijima i političkom diskursu, kako Zapadne Evrope, tako i Sjedinjenih Država, ovo je bilo preovlađujuće tumačenje. U svom inauguracionom govoru, januara 1993. godine, Predsednik Klinton je govorio da "generacija odgajana u senci hladnog rata preuzima nove odgovornosti u svetu koji greje sunce slobode, svetu kojem još uvek prete drevne mržnje" (Office of the federal Register, National Archives, Washington, D.C. 20 January 1993.). Obraćajući se Donjem domu Parlamenta u junu 1993, dve godine nakon početka rata, britanski premijer Džon Mejdžor je rekao: "Glavni element koji stoji iz svega što se dogodilo u Bosni jeste raspad Sovjetskog Saveza i one discipline koja je krotila drevnu mržnju u staroj Jugoslaviji. I čim je ta disciplina nestala, drevne mržnje su se ponovo pojavile, a njihove posledice smo videli kada je došlo do rata." I francuski predsednik Fransoa Mitterand je u nekoliko izjava, koje su se ticale rata u bivšoj Jugoslaviji, govorio o "les passions ethniques ancestrales". Takvo shvatanje Balkana bilo je prisutno i na konferenciji koju je Mitterand organizovao u Parizu u februaru 1992. godine, a koja je nosila prigodan naziv "Evropa i plemena". 18

"Druga teza koja je preovlađivala evropskim promišljanjem Balkana oslanja se na društvene nauke, a ne na političke predrasude. Ona ratove i raspad Jugoslavije ne vidi kao arhaizam, već kao jednu fazu u izgradnji nacije, fazu na putu ka modernosti. Ideja o podudaranju između teritorije i naroda smatra se nus-proizvodom zapadnjačkog modela izgradnje nacionalne države koji je zakasnelo izvezen u Istočnu Evropu. Iz te perspektive, Jugoslavija, kao i Čehoslovačka, ili uostalom i Savez sovjetskih socijalističkih republika (SSSR), bili su prosto federalne tranzicije između Imperije i nacionalne države. Ukratko, svedoci smo poslednje faze procesa izgradnje nacionalnih država u Istočnoj Evropi; taj proces je zahvatio sve one koji su propustili devetnaestovekovni voz koji je doveo do jedinstva Nemačke i Italije. Kraj komunizma (bilo u sovjetskoj, bilo u jugoslovenkoj varijanti) samo završava proces koji je započeo nakon raspada habsburškog carstva i otomanske imperije."19

Osnovni problem u vezi sa izgradnjom nacionalne države jeste u tome što, pozajmljujući zapadnjačke modele, nove države pokazuju sklonost ka usvajanju etničke definicije nacije (utemeljene na istorijskim, jezičkim, verskim predznacima) u jednoj centralizovanom, "jakobinskom" konceptu države. Logika nalaže određeni stepen doslednosti; etnička definicija nacije trebalo bi, u najmanju ruku, da bude u ravnoteži sa decentralizovanim ili federalizovanim konceptom države. I obrnuto, centralizovani koncept države trebalo bi - doslednosti radi - da ima inkluzivnu, uključivu, odnosno građansku definiciju nacije. Ali pokušaj da se u multietničkoj sredini Balkana kombinuje etnički ("nemački") koncept nacije sa centralizovanim ("francuskim") konceptom države predstavlja recept za katastrofu.

Kada malo bolje pogledamo, oba tumačenja koja su preovladavala u Zapadnoj Evropi tokom sukoba u bivšoj Jugoslaviji, dakle, i "pređašnje mržnje" i etnička homogenizacija kao deo procesa stvaranja nacionalnih država, predstavljaju dve oprečne projekcije zapadnoevropskog iskustva, i obe vode barem jednom zajedničkom zaključku: međunarodnoj neintervenciji. Tokom sukoba u bivšoj Jugoslaviji, odgovor Evrope bio je nedovoljan i došao je kasno. Bez obzira da li taj sukob vidimo kao istorijsku regresiju ili kao fazu na putu ka modernoj državnosti, "najprikladniji" odgovor uvek je - obuzdavanje. A svi znamo šta je taj nedostatak međunarodne političke volje značio u Srebrenici! (James Gow, Triumph of the Lack of Will: International Diplomacy and the Yugoslav War, Hurst and Company, London, 1997.)

Prava manjina

Uprkos neobjašnjivom odlaganju, međunarodna zajednica je posredstvom "humanitarne intervencije" okončala ratna dejstva na prostoru bivše Jugoslavije. U svim delovima zaraćene Jugoslavije uvedene su direktne ili prerušene forme međunarodnog protektorata. Suverenitet je gotovo dokinut! Uvedena je institucija "tranzicione pravde" koja ima za cilj da obezbedi pravno, političko i moralno razgraničenje između zločinačke prošlosti i demokratske budućnosti. Naravno, produktivan obračun sa kompromitovanom prošlošću zavisio je od naše spremnosti da učimo jedni od drugih kako da se na miran i demokratski način nosimo sa našim etničkim razlikama. Mada još uvek nismo strukturalno spremni za ulazak u Evropsku uniju, važno je da usvojimo normativne apele načela koji nam mogu pomoći da etničke sukobe rešavamo na pravedan i legalan način. Uprkos brojnim otporima kosmopolitskom multikulturalizmu, koji su posledica deficita demokratske kulture, od presudne je važnosti da prihvatimo bar načelnu mogućnost da se zapadni diskursi i institucije (liberalna demokratija) mogu izvoziti i uspešno primenjivati u post-komunističkim društvima. Jer, izazov koji stoji pred nama ne sastoji se u tome da otkrijemo nešto novo, već da se pridružimo i učestvujemo u očuvanju i širenju velike demokratske tekovine evropskih nacija-država.

Etnički raspad Jugoslavije je još jednom pokazao da etnokulturne razlike više ne pripadaju privatnoj, već javnoj, političkoj i što je najvažnije, međunarodnoj sferi. Stoga neometano funkcionisanje manjinskih prava zahteva institucionalnu zaštitu i međunarodno priznanje: ono predstavlja ključni preduslov za nastanak post-nacionalne demokratije. Evropske nacije-države se danas približavaju izazovu sa kojim su suočene u podjednakoj meri: one postaju laboratorije u kojima Evropljani streme implementaciji globalne pravde i multikulturne solidarnosti. Pred nama se, stoga, postavlja nejpreči zadatak: kako da pronađemo vlastito mesto u Evropskoj uniji koja je još uvek razapeta između Evrope nacija država i Evrope građana.

Važnost ovog problema je očigledna: od (ne)sposobnosti država istočne Evrope, i posebno bivše Jugoslavije, da razreše svoje etničke konflikte, zavisi ritam demokratskog samopreobražaja. "Dok su se mnoge zemlje bez značajnih etničkih tenzija uspešno demokratizovale (na primer, Republika Češka, Poljska, Mađarska, Slovenija), zemlje sa ozbiljnim etničkim i jezičkim raskolom imaju problema da uspostave demokratiju i građansko društvo (na primer, Slovačka, Ukrajina, Rumunija, Makedonija). U najgorem slučaju, ovi etnički konflikti su doveli do građanskih ratova koji su svojom brutalnošću šokirali svet (Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Gruzija, Azerbejdžan, Čečenija)."20 Etno-nacionalističke konfrontacije u zemljama bivše Jugoslavije, između ostalog, jesu dokaz da političke elite još uvek nisu bile spremne da uvaže univerzalne standarde o ljudskim pravima kao i panevropsku deklaraciju o pravima manjina. Nasilna homogenizacija (Hannah Arendt: "Minorities within nation-states must sooner or later be either assimilated or liquidated".) i etnicizacija totalitarnih društava ubrzala je povratan proces internacionalizovanja prava manjina. Tretman nacionalnih i etničkih manjina više ne pripada ekskluzivnoj nadležnosti suverenih nacionalnih politika: one su postale legitimno pravo međunarodnog nadziranja, pa čak i kažnjavanja (intervencije). Stoga ne čudi da je predsednik Ujedinjenih Nacija poslao sledeću poruku: "Tragedija istočnog Timora, koja je došla ubrzo posle tragedije u Jugoslaviji, ponovo je usmerila pažnju na potrebu blagovremenih intervencija međunarodne zajednice kada smrt i stradanja postanu neizbežni za veliki broj ljudi i kada nominalno odgovorna država ne može ili ne želi da ih zaustavi".21 U dokumentima OEBS stoji da su prava manjina "stvar međunarodne brige, i sledstveno tome, ne mogu da predstavljaju ekskluzivno unutrašnje pitanje nijedne posebne države". U tom pogledu, odluka zapadnih vlada i institucija da instistiraju na uvažavanju prava manjina u zemljama Jugoistočne Evrope, može da bude prvi ozbiljan slučaj provere efikasnosti izvezenih zapadnih standarda i normi.

Uprkos globalizaciji ljudskih prava, internacionalizaciji manjinskih prava, i sveopštem rastakanju nacionalnih država (koje žive poslednje ostatke svog krhkog suvereniteta) u gotovo svim zemljama Jugoistične Evrope postoji veliki otpor prema ideji federalizma kao i drugim oblicima teritorijalne autonomije za nacionalne i etničke manjine. Čak se u pojedinim slučajevima raniji oblici manjinskih autonomija ukinuti: Srbija je ukinula autonomiju Kosova i Vojvodine, Gruzija je ukinula autonomiju Abhazije i Osetije, Azerbejdžan je ukinuo autonomiju Nagorno-Karabaha. Opozivanje autonomija je bio jedan od prvih koraka koje su ove države preduzele nakon novootkrivene nacioanlne slobode i sloma komunizma. U drugim slučajevima, odbačeni su zahtevi da se obnove istorijski oblici autonomije: Rumunija je odbila da obnovi autonomiju Transilvanije koja je ukinuta 1956. U mnogim slučajevima, odbijeni su zahtevi da se formiraju nove autonomije: Estonija je odbacila referendum kojim se predviđa autonomija Narve (preovlađuju etnički Rusi), a Makedonija je 1992. godine odbacila referendum o autonomji Zapadne Makedonije (u kojoj preovlađuju Albanci). Posebno su zanimljivi slučajevi u kojima su države menjale svoje unutrašnje administrativne granice kako bi sprečile eventualno usvajanje autonomije: Hrvatska je izmenila unutrašnje granice u Krajini i Zapadnoj Slavoniji kako bi razredila područja naseljena Srbima. Ovako rasprostranjen otpor opštem principu priznavanja "manjinskog nacionalizma" (Will Kymlicka) ili nekog drugog oblika manjinske autonomije, tumači se političkim strahom od nelojalnosti i separatizma, kao i brigom za etničku homogenost i nacionalnu bezbednost.

U stvari, širok otpor višenacionalnom federalizmu, manjinskim pravima i multikulturalizmu posledica je deficita demokratskih institucija i procedura u komunističkim režimima. Ustavi svih socijalističkih država su samo nominalno priznavale podelu vlasti između centralnog i lokalnog nivoa: sva vlast je bila centralizovana u rukama Komunističke partije koja je svoju totalitarnu volju nametala podređenim instancama. Uprkos formalnom federalizmu, komunističke države nisu negovale federalističke procedure: nikada nisu uspostavile tradiciju partnertsva, saradnje, pregovora, i solidarnosti sa lokalnim, manjinskim grupama. Nasuprot identitetskim razlikama komunizam je u strahu od etničkih i perifernih mobilizacija igrao na kartu nacionalne homogenizacije i centralizacije. Upravo je ovaj fingirani republikanizam, koji je gušio svaku praksu međuetničke tolerancije, pripremio teren za raspad komunističkog federalizma.

Naravno, nasleđe etničkog fundamentalizma - koji je bio i ostao funkcionalno ekvivalentan rasizmu ("fetišizirani identitet")22 ne bi smelo da bude trajna prepreka za uspostavljanje inkluzivnih, građanskih država i nacija. Prvi korak na tom putu je konstituitivno uspostavljanje liberalno-demokratske koncepcije federalizma. Po ugledu na Ustav Evropske Unije, svi oblici vlasti - centralni, regionalni i lokalni (u kojima dominiraju nacionalne manjine) moraju da budu podvrgnuti zakonskim ograničenjima koja štite individualna građanska, manjinska, grupna i politička prava. Nijedna zapadna multinacionalna federacija do sada se nije raspala, jer je uspela da tradicionalna načela građanskih i ljudskih prava dopuni načelom o manjinskim pravima i lokalnoj autonomiji. To praktično znači da je državna i nacionalna pripadnost u načelu dostupna svima, bez obzira na etničku pripadnost i kulturno poreklo." Ono što čini razliku između 'građanskih' i 'etničkih' nacija nije odsustvo svake kulturne komponente nacionalnog identiteta, već pre činjenica da se svako može integrisati u zajedničku kulturu, bez obzira na rasu ili boju kože".23 Samo ukoliko oslobodi politički i pravni prostor za neometano cirkulisanje kapitala, rada, i (multikulturanog) građanstva, preostale post-komunističke zemlje će moći da se pridruže zajednici evropskih država i naroda. Njihovo članstvo u Evropskoj Uniji, između ostalog, zavisi od institucionalne spremnosti da političku lojalnost obezbede podsticanjem, a ne potiskivanjem manjinskih identiteta. Blagovremeno, otvoreno i iskreno prepuštanje vlasti nižim instancama može da stvori takvu zajednicu razlika koja će pre da spreči, nego da provocira etnički separatizam. Nacija građana, pritom, ne sme da se meša sa sudbinskom zajednicom zajedničkim poreklom, jezikom, kulturom i istorijom. Takva građanska koncepcija, određena suprotnošću prema etničkoj koncepciji 'nacije' reflektuje kako stvarnu istorijsku putanju evropskih nacija-država, tako i činjenicu da demokratsko građanstvo ustanovljava apstraktnu, zakonski posredovanu solidarnost između stranaca. "Ono što čini zajedničko jezgro evropskog identiteta jeste naročiti karakter mukotrpnog procesa kroz koji je prošao, kao i njegovi rezultati. Trajno pamćenje nacionalističkih ispada i moralni sunovrat su ti koji našim današnjim obavezama daju svojstvo posebnog dostignuća. Ova istorijska zaleđina trebalo bi da olakša prelaz u postnacionalnu demokratiju zasnovanu na uzajamnom priznanju razlika između snažnih i ponositih nacionalnih kultura. Ni 'asimilacija', niti 'koegzistencija' - u smislu nekog bledog modus vivendi - nisu odgovarajući termini za našu istoriju učenja kako da se izgrade nove i sve sofisticiranije forme solidarnosti među strancima'".24 Ovaj normativni apel Jirgena Habermasa predstavlja mnogo više od jednostavnog filozofskog poziva na solidarnost sa strancima koji se nalaze izvan granica evropskog političkog prostora. U pitanju je dalekosežan poziv na "priznanje razlika - recipročno priznanje Drugog u njegovoj drugosti - koje takođe može da postane odlika našeg zajedničkog identiteta."25 Da li to znači da nas filozof ohrabruje da odvažno pristupimo Evropi, čak i kada je svestan da joj još uvek nismo, poput dalekih stranaca, dorasli!